2
جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران
3
جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران
چکیده
این مقاله وضعیت و سیر فعالیت‌های جمعی قرآنی را از دیدگاه فعالان این عرصه مورد مطالعه قرار داده است. هدف اصلی این اقدام بررسی تغییرات اجتماعی- فرهنگی و چگونگی تاثیر آنها بر فعالیت‌های جمعی قرآنی است. برای پاسخ به این مهم از مفاهیم مرتبط با نظریات اوقات فراغت، جهانی شدن و دینداری بهره بردهایم. رویکرد پژوهشی در مقاله حاضر، از نوع کیفی میباشد و از روش نظریه دادهبنیاد (گراندد تئوری) برای تجزیه و تحلیل دادهها بهره گرفته شده است. همچنین برای جمعآوری دادهها، تکنیک مصاحبه و مشاهده مشارکتی به کار برده شده است. مصاحبه‌شوندگان در این پژوهش 20 نفر، شامل فعالان کنونی و سابق قرآنی بودند که به صورت هدفمند انتخاب شدهاند. از دیدگاه فعالان این عرصه، فعالیت‌های جمعی قرآنی خودجوش در ایران از دهه 1370 تاکنون رو به کاهش بوده است. بر اساس یافتههای پژوهش، زمینههای کاهش فعالیت‌های جمعی قرآنی متأثر از: اولویت‌یابی مسائل اقتصادی برای خانوادهها و جامعه، رجحان‌یابی آموختن مهارتهایی نظیر زبان انگلیسی و ورزش حرفه‌ای که به نوعی زمینه کسب موفقیت‌های اقتصادی قلمداد می‌شوند، و سرانجام بروز بسترهای فراغتی نوین فردگرایانه میان فرزندان بوده است. همچنین در مورد شرایط مداخلهگر در این پدیده می‌توان به چالش سیاست‌گذاری، عدم توجه به تبلیغ و ترویج، ناکافی بودن حمایتها، نبود نگرش راهبردی در رسانه‌های قرآنی و فرافکنی چالش‌های سیاسی و حکومتی به این فعالیت‌ها اشاره کرد. در نهایت، مجموعه عوامل مذکور پیامدهایی را به دنبال داشته که کاهش منزلت فعالان قرآنی، تنزل گرایش مردم به برپایی این فعالیت‌ها و افزایش ساختارهای اداری مرتبط مهمترین آنهاست.
آدورنو، تئودور و ماکس هورکهایمر (1389)، دیالکتیک روشنگری، ترجمة مراد فرهادپور و امید مهرگان، چاپ چهارم، تهران، گام نو.
آزادارمکی، تقی و احمد غیاثوند (1381)، «تحلیل جامعه‌شناختی وضعیت دینداری جوانان با رویکرد بی‌شکلی دین‌ورزی»، فصلنامة شناخت، سال نهم، شمارة 3، ص117ـ148.
استراس، آنسلم و جولیت کوربین (1390)، اصول روش تحقیق کیفی: نظریة مبنایی رویه‌ها و شیوه‌ها، ترجمة بیوک محمدی، چاپ سوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اسماعیلی، عطاءالله (1397)، «گفت‌وگو با استاد سیدمحسن موسوی بلده»، ماهنامة خیمه، سال پانزدهم، شمارة 128، ص 51-52.
امینی‌تهرانی، محمد و محمدرضا شهیدی‌پور (1397)، «نقش انقلاب اسلامی در گسترش پژوهش‌های فنون قرائات»، دوفصلنامة مطالعات قرائت قرآن، سال ششم، شمارة 11، ص15ـ36.
انتظاری، علی (1391)، «قطبی شدن به‌منزلة جایگزینی برای مفهوم جهانی‌شدن»، مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، سال دوازدهم، شمارة 258، ص129ـ158.
اینگلهارت، رونالد (1373)، تحول فرهنگی در جامعة پیشرفتة صنعتی، ترجمة مریم وتر، تهران، کویر.
ــــــــــ (1399)، تکامل فرهنگی تغییر ارزش‌ها و استحاله جهان، ترجمة عبدالله فاضلی، تهران، کویر.
اینگلهارت، رونالد، هانس. دیتر کلینگ‌مان و کریس ولزل (1382)، توسعة انسانی: نظریه‌ای دربارة تغییر اجتماعی، ترجمة هادی جلیلی، تهران، طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اینگلهارت، رونالد و پیپا نوریس (1387)، مقدس و عرفی: دین و سیاست در جهان: کندوکاوی در جوامع مذهبی و غیرمذهبی جهان، ترجمة مریم وتر، تهران، نشر کویر.
ــــــــــ (1395)، جهانی‌شدن و تنوع فرهنگی، ترجمة عبدالله فاضلی و ساجده علامه، تهران، کویر.
بخشایش اردستانی، احمد و حامد مظلومی (1392)، «جهادگرایی نوین و نگاه القاعده به مفهوم جهاد»، فصلنامة مطالعات سیاسی،سال ششم، شمارة 22، ص45ـ66.
بشیر، حسن و کاظم مؤذن (1393)، «الگوی ارتباطی ـ فرهنگی دعا در فرهنگ اسلامی ـ شیعی با تأکید بر ادعیة صحیفة سجادیه»، فصلنامة دین و ارتباطات،سال بیست‌ویکم، شمارة 2، ص39ـ70.
پویا، علیرضا (1397)، «نقش رسانه‌های جمعی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با رویکرد قرآنی»، مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، سال اول، شمارة 1، ص111ـ134.
تبیک، محمدتقی، ناصر آقابابایی و علی فتحی آشتیانی (1394)، «رابطة احساس گناه و شرم با دینداری و سلامت روان»، پژوهشنامة روان‌شناسی اسلامی،سال اول، شمارة 1، ص160ـ 176.
جوادی یگانه، محمدرضا (1395)، موج سوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان؛ گزارش کشوری (1394)، تهران، دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور.
حسن‌پور، آرش و ثریا معمار (1394)، «مطالعة وضعیت دین‌ورزی جوانان با تأکید بر دینداری خودمرجع (ارائة یک نظریة زمینه‌ای)»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران،سال هشتم، شمارة 3، ص99ـ131.
ربانی، زینب، ایمان‌الله بیگدلی و محمود نجفی (1394)، «رابطة مذهب با سلامت روان: نقش میانجی احساس شرم و گناه»، پژوهش‌های روان‌شناسی بالینی و مشاوره (مطالعات تربیتی و روان‌شناسی)، سال پنجم، شمارة 1، ص134ـ153.
روشه، گی (1366)، تغییرات اجتماعی، ترجمة منصور وثوقی، تهران، نشر نی.
زائری، قاسم و آرش نریمانی (1399)، «نفی امر اجتماعی: برآمدن گفتار‌های فردگرایانه در ایران پساجنگ (روان‌شناسی موفقیت، عرفان‌گرایی و انسان اقتصادی)»، مطالعات جامعه‌شناختی، سال بیست‌وهفتم، شمارة 1، ص9ـ49.
سبحانی‌نژاد، مهدی، عبداله افشار و زهرا زارعی (1388)، «تبیین جایگاه و چگونگی اصلاح الگوی مصرف اوقات فراغت خانواده‌های ایرانی به‌منظور ارائة راهکار‌های عملیاتی بهره‌مندی جامع با عنایت به تعالیم دینی اسلام»، فصلنامة فرهنگی ـ دفاعی زنان و خانواده،سال پنجم، شمارة 16، ص23ـ 66.
سپهری، محمد (1384)، «مأموریت‌های قرآنی در عصر رسالت با تأکید بر نقد و بررسی حادثة رجیع»، پژوهش دینی، سال چهارم، شمارة 10، ص7ـ35.
شجاعی‌زند، علیرضا (1393)، نقش دین در توسعه، تهران: الگوی پیشرفت (وابسته به مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت).
شمخی، مینا، سامی، محمدجواد و علیرضا خنشا (1399)، «بررسی تطبیقی اعلامیة جهانی حقوق حیوانات در غرب و اسلام با استناد به نامة 25 نهج البلاغه»، پژوهشنامة نهج البلاغه،سال هشتم، شمارة 30، ص1ـ17.
صادقی فسایی، سهیلا و زهرا میرحسینی (1393)، «تحلیل جامعه‌شناختی روایت زنان از زندان، پس از آزادی»، زن در توسعه و سیاست، سال دوازدهم، شمارة 3، ص345ـ362.
طالبی، ابوتراب و الهه براق علی‌پور (1394)، «گونه‌شناسی زیارت و دینداری زائران: معناکاوی کنش زیارت زائران امام رضا»، فصلنامة علوم اجتماعی (دانشگاه علامه طباطبائی)،سال بیست‌ودوم، شمارة 2، ص75ـ 106.
عباسی دره‌بیدی، احمد و سیداحمد محمودیان (1394)، «بررسی راهکار‌های استفاده از اوقات فراغت در قرآن و روایات و اثر آن بر سلامتی»، فصلنامة پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآن‌کریم،سال ششم، شمارة 2، ص7ـ20.
عبدالله‌پور، نازی، مقیمی آذری، محمدباقر، قلی‌زاده، حسین، سیدمهدوی اقدم، میرروح‌اله و زینب علی‌اشرفی زکی (1388)، «رابطة بین دینداری با کارکرد خانواده در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی تبریز»، فصلنامه علوم اجتماعی،سال سوم، شمارة 7، ص157ـ 176.
غیاثوند، احمد (1386)، «بررسی وضعیت رفتار‌های دینی در بین دانشجویان»، فصلنامة مطالعات ملی،سال هشتم، شمارة 2، ص125ـ144.
ــــــــــ (1395)، «رفتار‌ها و باور‌های ایرانیان: تحلیلی جامعه‌شناختی از چهار دهه دینداری در جامعة ایران، فصلنامه علوم اجتماعی (علامه طباطبایی)،سال بیست‌وسوم، شمارة 4، ص211ـ251.
فاضلی، نعمت‌الله (1386)، «تحولات نوروز در دنیای امروز»، ماهنامة پژوهشی، اجتماعی و تحلیلی آیین، سال چهارم، شمارة 11 و 12، ص88 ـ93.
فرتاش، فریناز و زهره سیفوری (1398)، «فعالیت‌های جمعی در باور معلمان و زبان‌آموزان و در عرصة کلاس درس»، پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجی، سال نهم، شمارة 1، ص147ـ175.
فرجی، مهدی و عباس کاظمی (1388)، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهة گذشته»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران، سال دوم، شمارة 2، ص79ـ95.
فلیک، اووه (1388)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، چاپ دوم، تهران، نشرنی.
کاظمی لطیف، حسین (1388)، «اسلام و چالش‌های اخلاقی معاصر»، فصلنامة جاویدان خرد،سال هفتم، شمارة 1، ص25ـ51.
کارشناس، علی (1395)، «مبانی کلامی جهانی‌شدن در قرآن‌کریم از نظرگاه فقه سیاسی شیعه»، فصلنامة آیین حکمت،سال هفتم، شمارة 4، ص59ـ78.
کاظمی، نجمه و محمد عترت‌دوست (1397)، «تحلیل شاخص‌های حاکم بر روابط فردی و اجتماعی از منظر گفتمان فرهنگ قرآنی»، قرآن و طب، سال سوم، شمارة 3، ص165ـ173.
کچویان، حسین (1383)، کندوکاودر ماهیت معمایی ایران (جهانی‌سازی، دموکراسی و جامعه‌شناسی سیاسی ایران)، قم، بوستان کتاب.
ــــــــــ (1391)، انقلاب اسلامی ایران و انفتاح تاریخ: بیداری اسلامی در بهار عربی، تهران، انتشارات سورة مهر.
مرادی، امیر، کشاورز، سوسن و محسن کردلو (1399)، «تنگنا‌های تربیتی شبکه‌های اجتماعی مجازی بر کودکان و نوجوانان و راهکار‌های پیشگیرانه با تأکید بر آموزه‌های تربیتی قرآن و احادیث»، پژوهش‌های تربیتی، سال دوازدهم، شمارة 1، ص 108ـ 136.
مرحمتی، زهرا و فرهاد خرمائی (1397)، «رابطة دینداری و امید: نقش واسطه‌ای صبر»، روان‌شناسی تحولی (روان‌شناسان ایرانی)،سال چهاردهم، شمارة 4، ص435ـ444.
مریدی، محمدرضا (1390)، «مشارکت نقاشان در فعالیت‌های جمعی جامعة هنر نقاشی ایران»، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، سال سوم، شمارة 2، ص5ـ31.
مهری، بهار و سحر رحمانی (1391)، «بررسی شکاف نسلی به‌لحاظ وضعیت دینداری دو نسل دهة 50 و 70 (با تأکید به بعد مناسکی)»، فصلنامة جامعه‌شناسی مطالعات جوانان،سال سوم، شمارة 6، ص9ـ 36.
میرزاجانی بیجارپسی، معصومه و رقیه صادقی‌نیری (1399)، «گفتمان‌سازی قرآن در جهت مبارزه با کم‌فروشی»، مطالعات تفسیری، سال یازدهم، شمارة 2، ص179ـ200.
واگو، استفان (1373)، درآمدی بر تئوری‌ها و مدل‌های تغییرات اجتماعی، ترجمة احمد غروی‌زاده، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
یزدخواستی، بهجت، ربانی‌خوراسگانی، علی و زهراسادات کشاورز (1394)، «بررسی تأثیر دینداری بر گرایش به رفتار انتخاباتی شهروندان اصفهانی با تأکید بر نظام مردم‌سالاری دینی»، جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیست‌وششم، شمارة 2، ص17ـ40.
اطهری‌فرد، صالح (1393)، «راهکار‌های عدم تداخل برنامه‌های مساجد با جلسات قرآن»، تاریخ انتشار: 3 دی 1393، کد خبری: 13931003000152، به‌نقل‌از: خبرگزاری فارس.
بحرالعلوم، محمدمهدی (1394)، «دلایل تعطیلی جلسات محوری و ثابت حفظ قرآن»، تاریخ انتشار: 10 مرداد ۱۳۹۴، کد خبری: 447347، به‌نقل‌از: مشرق‌نیوز.
توپچی، علی‌اکبر (1398)، «نسبت به کاهش جلسات قرآن خانگی و مساجد بی‌تفاوت شدیم / مؤسسات نباید جای جلسات را بگیرد»، تاریخ انتشار: ۲۰ مهر ۱۳۹۸، کد خبری: ۳۸۴۸۷۲۳، به‌نقل‌از: خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا).
سیاح‌گرجی، مسعود (1397)، «گلایه قاری بین‌المللی از تعطیلی جلسة قرآن در ماه عزای حسینی»، تاریخ انتشار: 4 شهریور 1397، کد خبری: 2263599، به‌نقل‌از: پایگاه اطلاع‌رسانی نسیم آنلاین.
صالحی، سیدعباس (1397)، «فعالیت‌های قرآنی چهل سال اخیر قابل قیاس با چند قرن قبل نیست»، تاریخ انتشار: 29 اردیبهشت 1397، کد خبری: 13970229001194، به‌نقل‌از: خبرگزاری فارس.
کاظمی‌نسب، محمدتقی (1395)، «رشد ۸۰ درصدی جلسات قرآن نسبت به قبل از انقلاب»، تاریخ انتشار: 24 بهمن 1395، کد خبری: 3572197، به‌نقل‌از: خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا).
)