اعتباریابی در پژوهش کیفی: تطبیق گونه‏ شناسی‏های دینداری در ایران با گفتمان‏های اربعین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران

2 عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

یکی از مسائل مهم در ارزیابی پژوهش‏های کیفی، پرسش‏های روایی و پایایی تحقیق است. در روش تحقیق کیفی، کاربرد معیار «انتقال‏پذیری» برای به‏کارگیری یافته‌های تحقیق در زمینه‌ای دیگر و همراه با آن بهره‏گیری از پیشینه تحقیق به‏مثابه معیار مقایسه و ارزیابی یافته‏های تحقیق مطرح شده است. در مقاله حاضر برای تشریح نمونه‏ای از کاربرد شیوه‏های اعتباریابی در مطالعات کیفی، پژوهش‏های دینداری و گونه‏شناسی‏های ارایه شده از آنها در ایران برای اعتباریابی یافته‏های «تحقیق اربعین» به کار گرفته شده‏اند. پس از توضیحی مختصر درباره طراحی «تحقیق اربعین» که با هدف «شناسایی گفتمان‏ها و بازنمایی‏های زیارت اربعین» در ایران انجام شده است، نتایج بررسی و مرور «مطالعات دینداری» در ایران آمده و با هدف پیشنهاد یک الگو برای تحلیل مطالعات دینداری، خطوط انفصال و تمایز در گونه‏شناسی دینداری ایرانیان شناسایی و دسته‏بندی شده و سپس نحوه کاربرد این الگوی پیشنهادی به‏مثابه معیار ارزیابی یافته‏های «تحقیق اربعین» بیان شده است. در مرحله تطبیق و اعتباریابی، جایابی گفتمان‏های رویداد اربعین بر روی الگوی به دست آمده از خطوط تمایز دینداری در سطوح سه‏گانه تحلیل اجتماعی نشان می‏دهد که چهار گفتمان مبتنی بر دینداری نوگرا و دو گفتمان مبتنی بر دینداری سنتی به زمینه اجتماعی ایران معاصر و گرایش‏ها و سلیقه‏های اجتماعی سیاسی برآمده پس از انقلاب اسلامی مرتبط اند. استدلال نهایی مقاله این است که کوشش‏های اعتباریابانه، می‏تواند مسیرهایی را برای جمع‏بندی نتایج پژوهش‏های تجربی جدا از هم در حوزه مطالعات اجتماعی دین در ایران و ارائه الگوهای مفهومی و نظری برآمده از بستر جامعه ایران معاصر بگشاید.

کلیدواژه‌ها


  1. آروین، بهاره (1384)، بررسی رابطة میان نهادمندشدن دین و شخصی شدن آن در جامعة ایرانی پس از انقلاب اسلامی (پایان‌نامة کارشناسی ارشد)، دانشگاه تهران.
  2. آزادارمکی، تقی و احمد غیاثوند (پاییز 1381)، «تحلیل جامعه‌شناختی وضعیت دینداری جوانان با رویکرد بی‌شکلی دین‌ورزی»، پژوهش­نامه علوم انسانی، سال سوم، شمارة 35، ص117ـ148.
  3. اسدی، مریم (1390)، بررسی انواع دینداری زنان در شهرستان آمل، مقایسه دینداری دختران دهه 60 با دینداری مادرانشان (پایان‌نامة کارشناسی ارشد)، دانشگاه علم و فرهنگ تهران.
  4. اسماعیلی، هادی و حسام‌الدین آشنا (پاییز 1392)، «دینداری فرهنگی؛ نمود فرهنگ در صور دینداری»، فصلنامة راهبرد فرهنگ، سال ششم، شمارة 23، ص53ـ76.
  • بیابانی، آزیتا (1381)، بررسی رابطه پایگاه اقتصادی اجتماعی با نوگرایی دینی با تأکید بر دانشآموزان پایه سوم دبیرستانهای دولتی (پایان‌نامة کارشناسی ارشد)، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
  1. توسلی، غلامعباس و ابوالفضل مرشدی (زمستان 1385)، «بررسی سطح دینداری و گرایش‌های دینی دانشجویان»، جامعهشناسی ایران، سال هفتم، شمارة 4، ص96ـ118.
  2. حسن‌پور، آرش و علی ربانی (زمستان 1393)، «نقد مطالعات گونه‌شناسی دینداری و ارائة چارچوبی نو»، فصلنامة راهبرد فرهنگ، سال هفتم، شمارة 28، ص61ـ90.
  3. حسن‌پور، آرش و علیرضا شجاعی‌زند (زمستان 1393)، «گونه‌شناسی دینداری جوانان شهر اصفهان»، فصلنامة جامعهشناسی کاربردی، شمارة 56، ص 17-40.
  4. حسن‌پور، آرش و معمار، ثریا (پاییز 1394)، «مطالعة وضعیت دین‌ورزی جوانان با تأکید بر دینداری خودمرجع (ارائة یک نظریة زمینه‌ای)»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران، شمارة 31، ص99ـ132.
  5. خسروخاور، فرهاد (2007)، «دینداری نوین در ایران (ترجمة احمد و محمد فکری)»، فصلنامة تخصصی مطالعات اجتماعی دین، سال دوم، شمارة 2، بهار 1392، ص85 ـ 96.
  6. رضوی‌زاده، ندا (زمستان 1396)، «ادراک و تجربة زیستة زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین آذر 1393 ـ عراق)»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال ششم، شمارة 4، ص595ـ631.
  7. سراج‌زاده، سیدحسین (پاییز و زمستان 1377)، «نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی»، نمایه پژوهش، سال دوم، شماره 7 و 8، ص105ـ120.
  8. سراج‌زاده، سیدحسین، سارا شریعتی مزینانی و سیروس صابر (زمستان 1383)، «بررسی رابطة میزان دینداری و انواع آن با مدارای اجتماعی»، مجلة علوم اجتماعی، سال اول، شمارة 4، ص109ـ142.
  9. سراج‌زاده، سیدحسین، سارا شریعتی و کیهان صفری (بهار و تابستان 1395)، «چالش‌های زیست دینی؛ مورد مطالعة جوانان شهر سنندج»، مجلة جامعهشناسی ایران، سال شانزدهم، شمارة 1ـ2، ص96ـ120.
  10. سروش، عبدالکریم (1378)، «اصناف دین‌ورزی»، مجلة کیان، سال نهم، شمارة 50، ص 22-26.
  11. شایگان، فریبا (1386)، بررسی رابطة دینداری و اعتماد سیاسی (رسالة دکتری جامعه‌شناسی)، دانشگاه علامه طباطباییŠ تهران.
  12. شجاعی‌زند، علیرضا (بهار 1384)، «مدلی برای سنجش دینداری در ایران»، مجلة جامعهشناسی ایران، سال ششم، شمارة 1، ص34ـ66.
  13. ــــــــــ (تابستان 1388)، «تبارشناسی تجربة دینی در مطالعات دینداری»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی، سال اول، شمارة 6، ص31ـ48.
  14. شجاعی‌زند، علیرضا، سارا شریعتی مزینانی و رامین حبیب‌زاده (تابستان 1385)، «بررسی وضعیت دینداری در بین دانشجویان»، فصلنامة مطالعات ملی، سال هفتم، شمارة 26، ص55ـ80.
  15. شریعتی، سارا (1385)، جامعهشناسی مدرنیته دینی، گزارش در گروه جامعه‌شناسی دین انجمن جامعه‌شناسی ایران.
  16. شریعتی مزینانی، سارا و غلامرضاکاشی، شیما (پاییز 1394)، «سیالیت و مناسک دینی (مطالعة موردی زیارت مزار سهراب سپهری)»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران، سال هشتم، شمارة 3، ص61ـ97.
  17. طالبان، محمدرضا (بهار و تابستان 1380)، «تعهد مذهبی و تعلق سیاسی»، نامه پژوهش، سال پنجم، شماره‌های 20ـ21، ص3ـ22.
  18. ــــــــــ (پاییز و زمستان 1388)، «چارچوبی مفهومی برای پیمایش دینداری در ایران»، دوفصلنامة اسلام و علوم اجتماعی، سال اول، شمارة 2، ص7ـ48.
  19. غلامی‌زاده بهبهانی، شیرین (1385)، دینداری موازی؛ مطالعه دلایل جامعهشناسانة پیدایش آن (پایان‌نامة کارشناسی ارشد)، دانشگاه الزهراƒ.
  20. فراستخواه، مقصود (1386)، نمایی از دینورزی طبقات متوسط جدید شهری، بازیابی در نشانی: http://farasatkhah.blogsky.com
  21. فرجی، مهدی و عباس کاظمی (تابستان 1388)، «بررسی وضعیت دینداری در ایران با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهة گذشته»، فصلنامة تحقیقات فرهنگی ایران، سال دوم، شمارة 6، ص79ـ95.
  22. فکوهی، ناصر (پاییز 1386)، «نگاهی بر رویکرد تفسیری کلیفورد گیرتز با تأکید بر تفسیر او از پدیدة دینی»، نامه علوم اجتماعی، سال هجدهم، شمارة 31، ص104ـ123.
  23. فورشت، اینگر و پل رپستاد (1394)، درآمدی بر جامعهشناسی دین، چشماندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمة مجید جعفریان، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
  24. قادری، طاهره و سعید زارع (پاییز و زمستان 1390)، «بررسی مفاهیم و مقوله‌های به‌کارگرفته‌شده برای سنجش نوع دینداری»، دوفصلنامة اسلام و علوم اجتماعی، سال سوم، شمارة 6، ص77ـ108.
  25. کاهیرده، نسیم (1394)، عاشورا، مناسک، معنا، تهران، خیمه.
  26. کدیور، محسن (1385)، دادوستد اسلام و مدرنیته، در: همایش دین و مدرنیته مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی ادیان، تهران، حسینیة ارشاد.
  27. کرسول، جان دبلیو (1394)، طرح پژوهش: رویکردهای کمی، کیفی و شیوة ترکیبی، ترجمة حسن دانایی‌فرد و علی صالحی، چاپ دوم، تهران، مؤسسة کتاب مهربان نشر.
  28. کرمی‌پور، الله‌کرم (بهار 1390)، «روش و رویکرد کلیفورد گیرتز دربارة دین و فرهنگ»، فصلنامة اندیشه نوین دینی، سال هفتم، شمارة 24، ص153ـ175.
  29. گنجی، محمد و مینا هلالی ستوده (تابستان 1390)، «رابطة گونه‌های دینداری و سرمایة اجتماعی (رویکردی نظری و تجربی در بین مردم شهرستان کاشان)»، جامعهشناسی کاربردی، سال بیست و دوم، شمارة 42، ص95ـ120.
  30. مجتهد شبستری، محمد (1381)، نقدی بر قرائت رسمی از دین؛ بحرانها، چالشها و راهحلها، تهران، طرح نو.
  31. محبوبی، رضا (بهار و تابستان 1394)، «ساخت مقیاس بومی برای سنجش دینداری»، مدیریت در دانشگاه اسلامی، سال چهارم، شمارة 1، ص117ـ134.
  32. محدثی، حسن (بهار 1392)، «امتناع اندازه‌گیری دینداری و امکان رتبه‌بندی نوع دینداری»، مجلة مطالعات اجتماعی ایران، سال هفتم، شمارة 1، ص136ـ165.
  33. محسنی تبریزی، علیرضا و نعمت‌الله کرم‌الهی (تابستان 1388)، «بررسی وضعیت التزام دانشجویان به ابعاد و نشانه‌های دینداری»، پژوهشنامه علوم اجتماعی، سال سوم، شمارة 2، ص7ـ33.
  34. محمدی اردهالی، فائزه (1382)، شناخت انواع دینداریهای جوانان و عوامل مؤثر بر آن (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه علامه طباطباییŠ.
  35. ملکیان، مصطفی (1378)، «سخنی در چند و چون ارتباط اسلام و لیبرالیسم»، مجلة کیان، سال نهم، شمارة 48، ص 10-13.
  36. میرسندسی، محمد (1383)، مطالعة میزان و انواع دینداری دانشجویان (رسالة دکتری)، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
  37. نراقی، احمد (1378)، رساله دینشناخت؛ مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی، تهران، طرح نو.
  38. نیک‌پی، امیر (1382)، مطالعة دینداری جوانان، گزارش در گروه جامعه‌شناسی دین انجمن جامعه‌شناسی ایران.
  39. Lincoln, Y.S. & Guba, E.G. (1985), Naturalistic Inquiry, Beverly Hills, Sage.
  40. Pauly, J. J. (2014), Ritual Theory and the Media, in: R. S. Fortner & P. M. Fackler (Eds.), The Handbook of Media and Mass Communication Theory (pp: 173-189). Hoboken, John Wiley & Sons, Inc.
  41. Shenton, A. K. (2004), Strategies for Ensuring Trustworthiness in Qualitative Research Projects, Education for Information, vol. 22, pp.63-75.