تحلیل انتقادی دیدگاه دکتر شریعتی دربارۀ تقابل اسلام ایدئولوژیک و اسلام فرهنگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ تمدن اسلامی، جامعۀ المصطفی العالمیه

چکیده

مسئلۀ عقب‌ماندگی و پیشرفت جوامع اسلامی از جمله مسائل مهمی است که ذهن بسیاری از اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول نموده و هر کدام از منظری تلاش نموده‌اند ضمن بررسی عوامل عقب‌ماندگی، راهی برای برون رفت از این مشکل بیابند. این نوشتار درصدد است با روش تحلیلی، انتقادی، دیدگاه دکتر شریعتی در مورد این مسئله را مورد واکاوی قرار دهد. شریعتی، عقب‌ماندگی و پیشرفت جوامع اسلامی را به دو نوع اسلام، یا به تعبیر دیگر دو نوع قرائت از اسلام گره می‌زند. از نظر او، اسلام فرهنگی عامل اصلی عقب‌ماندگی و در مقابل اسلام ایدئولوژیک، عامل پیشرفت مسلمانان در گذشته، اکنون و آینده بوده و می‌باشد. تمرکز بر تربیت عالم و مجتهد، گذشته‌گرایی، رویکرد محفافظه‌کارانه و سکولاریسم از ویژگی‌های اسلام فرهنگی است که موجب انحطاط و عقب‌ماندگی می‌شود. در مقابل، روشنفکر و مجاهد ساختن، رویکرد انقلابی، نگاه به آینده و اعتقاد به جدایی‌ناپذیری دین از سیاست از شاخصه‌های اسلام ایدئولوژیک است، به همین دلیل موجب پیشرفت جوامع اسلامی می‌گردد. نگارنده معتقد است علاوه بر نقدهایی که بر نوع قرائت ایدئولوژیک شریعتی از دین وارد است، اصل این دوگانه سازی و ایجاد تقابل بین اسلام ایدئولوژیک و اسلام فرهنگی و ارتباطی که وی بین این دو نوع اسلام با پیشرفت و انحطاط برقرار می‌نماید نیز محل تأمل و نقد است.

کلیدواژه‌ها


ﺗﻮﺳﻠﻲ، ﻏﻼمﻋﺒﺎس،1379، رهیافتی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻪ آﺛﺎر و اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻛﺘـﺮ ﻋﻠـﻲ ﺷـﺮﻳﻌﺘﻲ، ﺗﻬﺮان، اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻠﻢ.
جمشیدیها، غلامرضا و نوذری، حمزه،1390، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از منظر شریعتی، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال اول، شمارۀ 1، ص29-46.
ﺧﺴــﺮوﭘﻨﺎه، ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴــﻴﻦ،1383، آﺳــﻴﺐ ﺷﻨﺎﺳﻲ روش دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮی دﻳﻨﻲ، ﻣﺠﻠﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﻘﺪ، شمارۀ 46.
رحمانیان، داریوش،1382،«علت شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان و مسلمانان از دیدگاه دکتر علی شریعتی»،فصلنامۀ علامه، دورۀ اول، شمارۀ 4، ص 127- 160.
روشن، امیر،1385، راهایی از انحطاط، اصلاح دینی و بازگشت به خویشتن در آراء علی شریعتی،رسالۀ دکتری، به راهنمایی علیرضا حسینی بهشتی، دانشگاه تربیت مدرس.
شاکری، سید رضا،،1382، اندیشۀ سیاسی شریعتی، تهران، جها‌د دانشگا‌هی‌.
شریعتی، علی،1368، مجموعه آثار، تهران، قلم.
ـــــــــــ، 1356،جامعه شناسی ادیان، تهران، حسینیه ارشاد.
ـــــــــــ، 1357،بازگشت، تهران، حسنیۀ ارشاد.
ـــــــــــ، 1359،تاریخ تمدن ج1، مجموعه آثار ج11، تهران، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر شریعتی.
ـــــــــــ، 1361، میعاد با ابراهیم، تهران، مونا.
ـــــــــــ، 1365،ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻫﺎی آﺷﻨﺎ، ﺗﻬﺮان، ﻧﺸﺮ بیتا.
ـــــــــــ، ‌1372،جهان‌بینی و ایدئولوژی، تهران، شرکت سهامی‌انتشار.
ـــــــــــ، 1374الف،‌ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ـ اﺳﻼﻣﻲ، ﺗﻬﺮان، ﻧﺸﺮ اﻟﻬﺎم.
ـــــــــــ، 1374ب،تاریخ و شناخت ادیان، تهران، شرکت سهامی‌انتشار.
ـــــــــــ، 1375،اسلام شناسی، تهران، قلم.
ـــــــــــ، ‌1378الف،چه باید کرد، تهران، قلم.
ـــــــــــ، 1378ب، ما و اقبال، تهران،الهام.
‌ ـــــــــــ، 1379،مذهب علیه مذهب، ﺗﻬﺮان، ﭼﺎﭘﺨﺶ. ‌
ـــــــــــ، ‌1384،ویژگیهای قرون جدید، ﺗﻬﺮان، ﭼﺎﭘﺨﺶ.
ـــــــــــ، 1385،انتظار مذهب اعتراض، تهران، ستارۀ انقلاب.
ـــــــــــ، 1386،حسین وارث آدم، تهران، مرکز نشر آثار دکتر علی شریعتی.
قربانیان،عباس، 1388،نقدی بر اسلام شناسی دکتر علی شریعتی، نشریه حافظ، مرداد1388، شمارۀ61.
ﻗﻴﺼﺮی، علی،1393، ‌روﺷﻨﻔﻜﺮان اﻳﺮانی در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ، تهران، هرمس.
ﻛـﺎظمی، ﻋﺒﺎس، ‌1383،ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎسی روﺷﻨﻔﻜﺮی دینی در اﻳﺮان، تهران، طرح نو.
محمد یوسفی، منوچهر،« علی شریعتی در کشاکش میان انحطاط‌شناسی فرهنگ و مدنیت اسلامی و چه باید کرد؟»،فصلنامه تاریخ پژوهی، سال نوزدهم، شماره ۶۹، ص۱۰۷-۱۴۸.
مصباحیان، حسین،1397، «نوشریعتی و پروژه‌ی ابداع خویشتن»، http://drshariati.org.
مطهری، مرتضی، 1362،مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــ، 1375،نهضتهای اسلامی در صد سالۀ اخیر، تهران، صدرا.
منوچهری، عباس1382، «ایدئولوژی و انقلاب»، در مجموعۀ مقالات کنگرۀ بین المللی امام خمینی و تبیین انقلاب اسلامی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، موسسه چاپ و نشر عروج، ج 2، ص 467-473 .
http://www.shariati.com